Γιατί ο Βορράς είναι «προς τα πάνω» σε όλους τους σύγχρονους χάρτες; Υπάρχει μία μακρά και πολύ ενδιαφέρουσα ιστορία που οδήγησε σε αυτήν την απόφαση, η οποία επηρεάζει τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο με τρόπους που δεν μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε.
Φανταστείτε να κοιτάτε τη Γη από το διάστημα. Τι βρίσκεται στην «κορυφή» του πλανήτη; Μία από τις συχνότερες απαντήσεις είναι: ο Βόρειος Πόλος. Ωστόσο η απάντηση δεν είναι ακριβώς σωστή.
Η αλήθεια είναι ότι παρά τις πεποιθήσεις πολλών ανθρώπων ότι ο Βορράς είναι «προς τα πάνω», δεν υπάρχει καμία επιστημονική εξήγηση που να υποστηρίζει τη συγκεκριμένη υπόθεση.
Η ιστορία πίσω από την καθιέρωση αυτής της απεικονιστικής πρακτικής είναι μία μίξη ιστορικών, επιστημονικών και ψυχολογικών παραγόντων και μας οδηγεί σε ένα σημαντικό συμπέρασμα: ο τρόπος που έχουμε αποφασίσει να «χαρτογραφήσουμε» τον κόσμο έχει συνέπειες στον τρόπο που τον βλέπουμε.
Μέσα στο ανθρώπινο μυαλό
Ο προσανατολισμός είναι μία βασική ικανότητα επιβίωσης, η οποία εξηγεί τα έμφυτα χαρακτηριστικά των ανθρώπων στη «χαρτογράφηση» του άμεσου περιβάλλοντός τους. Αυτό που κάνει τους ανθρώπους -και τις μέλισσες- να ξεχωρίζουν από τα υπόλοιπα ζώα είναι ότι προσπαθούν να επικοινωνήσουν την οπτική τους για τον κόσμο.
Η ανθρωπότητα έχει μακρά ιστορία στη χαρτογράφηση – οι πρώτοι χάρτες βρέθηκαν στους τοίχους των σπηλιών πριν από 14 χιλιάδες χρόνια. Με την ανάπτυξη του ανθρώπινου πολιτισμού οι χάρτες άρχισαν να «αποτυπώνονται» αρχικά στους λίθους, στη συνέχεια στους παπύρους και στο χαρτί και σήμερα στους υπολογιστές.
Δεδομένης αυτής της μακράς ιστορίας, είναι αξιοπερίεργο ότι τα τελευταία χρόνια ο Βορράς απεικονίζεται σταθερά στο «πάνω μέρος» των χαρτών. Για την ακρίβεια, στο μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας, ο Βορράς δεν απεικονιζόταν με αυτόν τον τρόπο, σύμφωνα με τον Τζέρι Μπρότον, ιστορικό της χαρτογράφησης από το πανεπιστήμιο Queen Mary University.
«Ο Βορράς σπανίως τοποθετούνταν στην κορυφή λόγω του απλού γεγονότος ότι από τον Βορρά “πηγάζει” το σκοτάδι», λέει. «Η Δύση είναι επίσης απίθανο να απεικονιζόταν στην κορυφή, καθώς από εκεί “εξαφανίζεται” ο ήλιος».
Όμως, χάρτες από την αρχαία Κίνα φαίνεται ότι δεν επικυρώνουν αυτήν την υπόθεση. Ο Μπρότον, ωστόσο, υποστηρίζει ότι παρόλο που οι αρχαίοι Κινέζοι δεν είχαν πρόσβαση σε πυξίδες, δεν είναι αυτός ο λόγος που που απεικόνιζαν τον Βορρά στο «πάνω μέρος των χαρτών».
Οι πυξίδες των αρχαίων Κινέζων ήταν «προγραμματισμένες» με βάση τον Νότο που θεωρείτο πόλος έλξης σε αντίθεση με την απόκρυφη ενέργεια του Βορρά.
Το ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι στην κορυφή του χάρτη υπήρχε πάντα ο αυτοκράτορας, ο οποίος ζούσε πάντα βορείως με όλους τους υπηκόους «από κάτω».
«Στον κινεζικό πολιτισμό ο αυτοκράτορας κοιτά νότια γιατί εκεί, είναι μία καλή κατεύθυνση. Ο Βορράς δεν είναι πολύ καλός, αλλά βρίσκεσαι σε μία θέση υποταγής στον αυτοκράτορα», λέει ο Μπρότον.
Δεδομένου ότι κάθε πολιτισμός έχει διαφορετική ιδέα σχετικά με το ποιος ή τι πρέπει να βρίσκεται «από πάνω του» δεν είναι περίεργο ότι δεν υπήρχε συνέπεια στους πρώιμους χάρτες.
Στην αρχαία Αίγυπτο η «κορυφή του κόσμου» οριζόταν από την ανατολή του ηλίου. Στους πρώτους Ισλαμικούς χάρτες ο Νότος ήταν στο «πάνω μέρος» γιατί οι περισσότερες πόλεις βρίσκονταν νοτίως της Μέκκας που θεωρείται το κέντρο του κόσμου κατά το Ισλαμ.
Αντίθετα, οι χριστιανικοί χάρτες από την ίδια περίοδο τοποθετούσαν την Ανατολή στην κορυφή, καθώς εκεί «βρισκόταν» ο Κήπος της Εδέμ.
Η αλλαγή
Πότε λοιπόν ο κόσμος αποφάσισε ότι ο Βορράς θα είναι στην κορυφή; Θα ήταν πολύ εύκολο να πούμε ότι η αλλαγή σηματοδοτήθηκε από τις εξερευνήσεις του Χριστόφορου Κολόμβου και Φερδινάνδου Μαγγελάνου, οι οποίοι χρησιμοποιούν το Βόρειο Σέλας ως «πυξίδα».
Ο Μπρότον όμως θεωρεί οι Ευρωπαίοι εξερευνητές δεν έβλεπαν τον κόσμο υπό αυτό το πρίσμα. «Όταν ο Κολόμβος περιγράφει τον κόσμο η ανατολή είναι στην κορυφή», λέει. «Ο Κολόμβος αναφέρει ότι πηγαίνει προς τον παράδεισο, οπότε η νοοτροπία του είναι επηρεασμένη από το mappa mundi του Μεσαίωνα».
«Πρέπει να θυμόσαστε», προσθέτει ο Μπρότον, «ότι τότε κανείς δεν ήξερε τι κάνουν ή προς τα που πηγαίνουν».
O Χάρτης του Γερούνδου Μερκάτορ το 1569 είναι η καθοριστική στιγμή της αλλαγής. Ο χάρτης του Μερκάτορ ήταν ο πρώτος που συνυπολόγισε την καμπυλότητα της Γης, βοηθώντας τους ναυτικούς στα ταξίδια τους. O Μπρότον ωστόσο διαφωνεί, λέγοντας ότι ο Βορράς δεν έπαιξε σημαντικό ρόλο σε αυτές τις αλλαγές. «Ο Μερκάτορ πρόβαλε τους πόλους στο άπειρο. Αναφέρει στην περιγραφή του ότι αυτό δεν πειράζει καθώς δεν έχουμε ιδιαίτερο ενδιαφέρον να ταξιδέψουμε εκεί. Ο Βορράς είναι στην κορυφή αλλά κανείς δεν νοιάζεται γιατί δεν θα πάμε εκεί».
Ακόμα και έτσι θα μπορούσε να είχε δημιουργήσει τον χάρτη με οποιονδήποτε τρόπο. Ισως η επιλογή να βασίστηκε στο γεγονός ότι οι Ευρωπαίοι είχαν «αναλάβει» την εξερεύνηση του κόσμου: στο βόρειο ημισφαίριο, υπήρχε περισσότερη γη και άνθρωποι για εξερεύνηση.
Οποιοι και αν ήταν οι λόγοι φαίνεται ότι ο Βορράς έμεινε στην κορυφή. Για παράδειγμα αυτή η φωτογραφία της Γης που τραβήχτηκε από τους επιστήμονες της ΝASA είναι χαρακτηριστική. Η φωτογραφία έδειχνε τον Νότο στην κορυφή, αλλά η NASA αποφάσισε να την αναποδογυρίσει για να αποφευχθεί η σύγχυση.
Όταν κοιτάς τη Γη από το διάστημα, η ιδέα του προσανατολισμού χάνει τη βάση της. Στο σχολείο τα παιδιά μαθαίνουν ότι η Γη ευθυγραμμίζεται με τους άλλους πλανήτες του ηλιακού συστήματος γιατί όλοι οι πλανήτες είναι δημιουργημένοι από το ίδιο νέφος σκόνης. Είναι αλήθεια ότι αυτή η φωτογραφία θα μπορούσε να «ευσταθεί» ανεξαρτήτως της τοποθεσίας του ήλιου (πάνω, κάτω, δεξιά ή αριστερά).
Ενώ αρκετοί επιστήμονες έχουν ανακαλύψει ότι τα αστέρια και οι πλανήτες ευθυγραμμίζονται με τα γειτονικά τους ουράνια σώματα με παρόμοιο τρόπο σε όλο το διάστημα, ο Ντάνιελ Μορτλοκ, αστροφυσικός στο Imperial College, υποστηρίζει ότι αυτό ισχύει μόνο σε μία πολύ μικρή κλίμακα σε σχέση με το αχανές μέγεθος του διαστήματος. «Από όσο μπορούμε να ξέρουμε εμείς οι αστρονόμοι, δεν υπάρχει “πάνω” ή “κάτω” στο διάστημα», λέει.
Επομένως, η απάντηση είναι απλή: δεν υπάρχει κάποιος λόγος ο Βορράς να είναι προς τα πάνω πέρα από ένα «κόμπλεξ ανωτερότητας» που έχουν ορισμένοι πολιτισμοί.
Αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει να αλλάξει όλη μας η κοσμοθεώρηση; Ισως, ναι κυρίως επειδή τα στοιχεία από την ψυχολογία υποστηρίζουν ότι ο τρόπος που βλέπουμε τον κόσμο ίσως επηρεάζει το αξιακό μας σύστημα.
Μία γνωστή προκατάληψη στην ψυχολογία αποκαλύπτει ότι οι περισσότεροι ταυτίζουν τον Βορρά με το «πάνω» και τον Νότο με το «κάτω». Ο Μπράιαν Μάιερ, ψυχολόγος στο πανεπιστήμιο Gettysberg College στην Πενσιλβάνια, έχει ανακαλύψει ότι οι άνθρωποι υποσυνείδητα επεξεργάζονται τις καλές λέξεις σαν να είναι «ψηλότερα» στον χώρο και τις αρνητικές χαμηλότερα. Οπότε αναρωτήθηκε αν το «βορράς = καλό» και το «πάνω = καλό» έχει κάποια σχέση με τον τρόπο που χαρτογραφείται ο κόσμος.
Επεκτείνοντας αυτόν τον τρόπο σκέψης δεν θα ήταν υπερβολικό να υποθέσουμε ότι οι άνθρωποι δεν νοιάζονται το ίδιο για το τι συμβαίνει στις περιοχές που βρίσκονται «από κάτω τους» στον χάρτη.
Με τις «μεγάλες ανακαλύψεις» του 20ού αιώνα να μοιάζουν δύσκολο να επαναληφθούν, ίσως πρέπει -παραφράζοντας τον Μαρσέλ Προύστ- να κοιτάξουμε τον κόσμο που έχουμε, αυτή τη φορά όμως, με διαφορετική «ματιά».
με πληροφορίες από BBC
