Κυρίες και κύριοι,
Με μεγάλη χαρά προλογίζω την σημερινή εκδήλωση που συνδιοργανώνουν το Ίδρυμα «Κωνσταντίνος Μητσοτάκης» και η έδρα Ελληνικών Σπουδών «Κωνσταντίνος Μητσοτάκης» του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ.
Αποτελεί, χωρίς αμφιβολία, μεγάλη τιμή και για τη χώρα μας να διαθέτει έδρα με το όνομα ενός Έλληνα πολιτικού ένα από τα κορυφαία Πανεπιστήμια στον κόσμο. Ακόμα μεγαλύτερη είναι η συγκίνηση σήμερα, καθώς είναι η πρώτη εκδήλωση μετά το θάνατο του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη. Αν ήταν απόψε μαζί μας ο πατέρας μου, θα αισθανόταν ιδιαίτερα υπερήφανος. Είχε ο ίδιος εξάλλου χαρακτηρίσει την ίδρυση της έδρας ως μία από τις σημαντικότερες στιγμές της ζωής του.
Η έδρα «Κωνσταντίνος Μητσοτάκης» ιδρύθηκε το 2005. Σκοπός της είναι η μελέτη της συνδρομής του ελληνικού πνεύματος και του ελληνικού πολιτισμού στην εξέλιξη του κόσμου και της επιστήμης. Αλλά και η ανάδειξη των επιτευγμάτων των Ελλήνων ανά τους αιώνες: από την αρχαία Ελλάδα μέχρι την σύγχρονη εποχή. Ειδικά προς το τέλος της ζωής του, όταν είχε αρχίσει να αποτραβιέται από την ενεργό πολιτική, ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης ήθελε να συμβάλλει, με το δικό του τρόπο, στην πληρέστερη μελέτη της ιστορίας της χώρας μας. Δημιούργησε ένα σπουδαίο αρχείο στο Ίδρυμα «Κωνσταντίνος Μητσοτάκης». Και ταύτισε το όνομά του με μια πανεπιστημιακή έδρα σε ένα κορυφαίο Πανεπιστήμιο για τη μελέτη της ελληνικής ιστορίας και του ελληνικού πολιτισμού.
Στην ομιλία του στο Στάνφορντ, τον Οκτώβριο του 2005, είχε ο ίδιος πει: «Χαίρομαι ιδιαίτερα, που οι αξίες που εκπροσωπεί η αρχαία Ελλάδα, η ελευθερία, η δημοκρατία, η καλλιτεχνική έκφραση, η πνευματική διαύγεια, η αγάπη για τη ζωή θα διερευνηθούν σε ένα τόσο διακεκριμένο και αξιοσέβαστο Πανεπιστήμιο, όπως αυτό του Στάνφορντ. Ό,τι δημιούργησαν οι αρχαίοι Έλληνες πριν από 25 αιώνες περίπου έχει συνδράμει στην διαμόρφωση του δυτικού πολιτισμού έκτοτε. Ενίοτε σκοτεινιάζει, αλλά στη συνέχεια πάντα κάτι καινούργιο αναδύεται».
Η έδρα «Κωνσταντίνος Μητσοτάκης» δεν θα είχε ιδρυθεί χωρίς τη στήριξη της οικογένειας του κ. Άγγελου Τσακόπουλου, ενός σπουδαίου Έλληνα της διασποράς. Ο Άγγελος Τσακόπουλος, η κόρη του Ελένη και ο σύζυγός της Μάρκος, ήταν αυτοί που χρηματοδότησαν και στήριξαν την έδρα. Κάτι που έκαναν επί σειρά ετών για πολλά προγράμματα ελληνικών σπουδών σε κορυφαία Πανεπιστήμια της Αμερικής. Η στήριξή τους για τη δημιουργία της έδρας «Κωνσταντίνος Μητσοτάκης» είναι ανεκτίμητη, όπως ανεκτίμητη είναι συνολικά η προσφορά τους στην πατρίδα μας και στον Ελληνισμό. Και τους είμαστε βαθιά ευγνώμονες για αυτό.
Είναι μεγάλο ευτύχημα ότι κάτοχος της έδρας είναι ο καθηγητής Josiah Ober. Ένας διεθνούς εμβέλειας και υψηλού κύρους καθηγητής πολιτικής επιστήμης και κλασικών σπουδών, με ειδίκευση στη μελέτη της πολιτικής θεωρίας και των θεσμών στην Αρχαία Ελλάδα. Με σημαντικό συγγραφικό έργο, που έχει μεταφραστεί σε πολλές χώρες και έχει αποσπάσει πολλές βραβεύσεις και διακρίσεις.
Με την ομιλία του, ο καθηγητής Ober εγκαινιάζει έναν ετήσιο κύκλο διαλέξεων στη μνήμη του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη, που θα συνδιοργανώνει το Ίδρυμα «Κωνσταντίνος Μητσοτάκης» και η έδρα Κωνσταντίνου Μητσοτάκη. Ο Josiah Ober θα μας μιλήσει σήμερα για την «Παρακαταθήκη της Αρχαίας Ελλάδας για τη Δημοκρατία του αύριο». Για το πώς οι θεμελιώδεις αξίες της κλασικής Δημοκρατίας μπορούν να εμπνεύσουν τη σημερινή Δημοκρατία. Είναι μια συζήτηση ενδιαφέρουσα και εξαιρετικά επίκαιρη. Η Δημοκρατία αποτελεί ανθρώπινο δημιούργημα. Και όπως όλοι οι άνθρωποι έχει τις δικές της ατέλειες. Είναι πολύπλοκη, γι’ αυτό και πρέπει να εξελίσσεται. Να βρίσκει απαντήσεις στις απειλές που δοκιμάζουν τα όριά της. Να θωρακίζεται προκειμένου να διαφυλάξει τον πυρήνα των αξιών της.
Στις μέρες μας, οι προκλήσεις για τη Δημοκρατία είναι πολλές. Είναι η διπλή πρόκληση της παγκοσμιοποίησης και της τεχνολογικής προόδου που κάνει ολοένα και περισσότερους πολίτες να δυσκολεύονται να βρουν τη θέση τους σε ένα κόσμο που αλλάζει ταχύτατα. Είναι ο κίνδυνος της περιθωριοποίησης των τμημάτων του πληθυσμού, που ενδέχεται να αναζητήσουν καταφύγιο στον εξτρεμισμό, στο θρησκευτικό φανατισμό. Είναι η συγκέντρωση ισχύος, οικονομικής, μιντιακής ή άλλης, που μπορεί να απειλήσει δημοκρατικές κυβερνήσεις και να χειραγωγήσει πολιτικές αποφάσεις.
Σε παγκόσμια κλίμακα συντελούνται αλλαγές που ανατρέπουν δεδομένα πάνω στα οποία οικοδομήθηκε η δυτική Δημοκρατία. Δημογραφικές αλλαγές. Ισχυρά μεταναστευτικά ρεύματα. Διεύρυνση των κοινωνικών ανισοτήτων. Αλλαγές στην εθνοτική, φυλετική και θρησκευτική σύνθεση των κοινωνιών. Αναδιανομή του παγκόσμιου πλούτου με την ισχυροποίηση χωρών με θεσμούς διαφορετικούς από αυτούς της δημοκρατικής Δύσης. Ένας ιστορικός κύκλος, που άνοιξε μετά τον τέλος του 2ου Παγκόσμιου Πολέμου, κλείνει. Και ο σύγχρονος κόσμος, που ανοίγεται μπροστά μας, προκαλεί σε πολλούς περισσότερο φόβο και λιγότερη ελπίδα.
Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημάνω το εξής παράδοξο: Παρά το γεγονός ότι οι πολίτες έχουν σήμερα μεγαλύτερη πληροφόρηση από οποιαδήποτε άλλη εποχή – και παρά το γεγονός ότι οι κυβερνώντες είναι εκτεθειμένοι στη δημόσια θέα και στη δημόσια κριτική, σε πολύ μεγαλύτερη ένταση στις μέρες μας – βιώνουμε σήμερα μια σημαντική κρίση αντιπροσώπευσης. Με τους πολίτες να νιώθουν πιο αποξενωμένοι από την πολιτική και τις ηγεσίες τους σε σχέση με το πρόσφατο παρελθόν. Κάτι που, με τη σειρά του, οδήγησε στην έξαρση του δημαγωγικού λαϊκισμού, που ζήσαμε τα τελευταία χρόνια. Ο λαϊκισμός ήρθε να αμφισβητήσει πολλές πτυχές της δυτικής Δημοκρατίας, όπως τις ξέρουμε σήμερα. Είναι μια φάση από την οποία δυστυχώς δεν ξέφυγε η χώρα μας.
Το ερώτημα που πρέπει να μας απασχολήσει απόψε είναι αν η κλασική σκέψη μπορεί να δώσει απαντήσεις στα σύγχρονα προβλήματα. Γι’ αυτό θα μιλήσει αναλυτικά ο καθηγητής Ober και έχει πολλά και ενδιαφέροντα να μας πει.
Καταθέτω εισαγωγικά κάποιους δικούς μου προβληματισμούς, που πιστεύω θα τους βρείτε χρήσιμους. Οι εποχές ασφαλώς δεν είναι οι ίδιες. Στοιχεία της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, όπως η δουλεία ή ο αποκλεισμός των γυναικών από την ενεργό συμμετοχή στην πολιτική, έχουν εξοβελιστεί από τη φιλελεύθερη Δημοκρατία, όπως αυτή άρχισε να σχηματοποιείται στις αρχές του 19ου αιώνα.
Σήμερα, ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων έχει αποκτήσει καθολικό χαρακτήρα. Έχει καταστεί ακρογωνιαίος λίθος του δυτικού πολιτισμού. Η κατανόηση, ωστόσο, της αρχαίας ελληνικής Δημοκρατίας μας παρέχει τα αξιακά θεμέλια πάνω στα οποία μπορούμε να ανοικοδομήσουμε μια πιο στέρεη, μια πιο προοδευτική Δημοκρατία.
Επιτρέψτε μου να σταθώ σε τρία χαρακτηριστικά της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, τα οποία θεωρώ ότι και σήμερα είναι εξαιρετικά σημαντικά. Ένα πρώτο θα έπρεπε εν πολλοίς να είναι αυτονόητο: Η συμμετοχή των πολιτών στη λήψη των αποφάσεων. Η Δημοκρατία είναι το πολίτευμα του λαού, από τον λαό και για τον λαό. Η δυνατότητα των ελεύθερων πολιτών να αποφασίζουν κυρίαρχα για τα του οίκου τους. Είναι το λογικό αξίωμα: ότι οι πολίτες θα νοιάζονται περισσότερο για την πόλη τους και θα λειτουργούν με μεγαλύτερη ευθύνη αν μετέχουν στη λήψη αποφάσεων και στη διοίκησή της. Ένας από τους λόγους που μπήκαμε στην πολιτική και οικονομική περιδίνηση των τελευταίων ετών είναι η αδυναμία ταύτισης ατομικού και συλλογικού συμφέροντος.
Η Αθηναϊκή Δημοκρατία έδινε στους Αθηναίους πολίτες πολλά δικαιώματα. Δεν παρέβλεπε, όμως, ποτέ να τους θυμίζει τις υποχρεώσεις τους απέναντι στο κοινωνικό σύνολο. Όλοι απολάμβαναν τα οφέλη της συμμετοχής σε μια ευημερούσα και ασφαλή πολιτεία. Και μοιράζονταν δίκαια το κόστος της συμμετοχής στην κοινή προσπάθεια. Είτε είναι η πληρωμή των φόρων, είτε είναι η συμμετοχή στην άμυνα της πόλης, είτε είναι η ανάληψη δημόσιου αξιώματος.
Με άλλα λόγια, στην Αθηναϊκή Δημοκρατία δεν υπήρχαν έξυπνοι και κορόιδα. Δεν υπήρχαν free riders, όπως θα έλεγαν οι σύγχρονοι οικονομολόγοι. Αυτήν ακριβώς την θεμελιώδη αξία της ισορροπίας μεταξύ δικαιωμάτων και υποχρεώσεων πρέπει και πάλι να την αναδείξουμε. Η συμμετοχή στα κοινά είναι ταυτόχρονα δικαίωμα και υποχρέωση. Σε μια Δημοκρατία το σημαντικότερο αξίωμα είναι αυτό του πολίτη. Και το καλύτερο όπλο απέναντι σε κάθε δημοκρατικό κίνδυνο είναι ο υπεύθυνος, ενημερωμένος και ενεργός πολίτης. Η Δημοκρατία θέλει ενεργούς, σκεπτόμενους και ενημερωμένους πολίτες, οι οποίοι θα στέκουν ως το κύριο αντίβαρο απέναντι στην αυθαιρεσία της κρατικής εξουσίας.
Όσοι ασχολούμαστε με τα δημόσια πράγματα θα πρέπει στους πολίτες να εξασφαλίσουμε συνθήκες γνήσιας ισότητας και πραγματικής παιδείας. Η ανάκαμψη της πατρίδας δεν θα έλθει από μια πεφωτισμένη ελίτ, ούτε από έναν πολιτικό Μεσσία. Η ανάκαμψη θα έλθει με την μεγάλη αφύπνιση των πολιτών, που αποτελούν το μεγαλύτερο κεφάλαιο αυτής της χώρας. Των πολιτών που σήμερα συχνά δεν βρίσκουν λόγο συμμετοχής στα κοινά, αφού αισθάνονται ότι οι αποφάσεις λαμβάνονται πέρα από τη σφαίρα της δικής τους επιρροής. Η λύση για την σύγχρονη αντιπροσωπευτική Δημοκρατία μας δεν μπορεί να είναι άλλη από την ενδυνάμωση και το σεβασμό των αντιπροσωπευτικών θεσμών και πρώτα από όλα του Κοινοβουλίου. Αυτό το Κοινοβούλιο που ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης τίμησε με τη συμμετοχή του για πάνω από 60 χρόνια. Τον δραστικό εκσυγχρονισμό των κομμάτων, που αποτελούν πυλώνες του αντιπροσωπευτικού δημοκρατικού πολιτεύματος. Τον εκσυγχρονισμό και την ευλαβική τήρηση του Συντάγματος. Και βέβαια, για την ύπαρξη ουσιαστικής και αποτελεσματικής Δημοκρατίας δεν αρκεί μόνο ο σεβασμός στην πλειοψηφία, όπως αυτή εκφράζεται τη δεδομένη χρονική στιγμή των εκλογών.
Η Δημοκρατία είναι μια συνθήκη καθημερινής πάλης για τη διασφάλιση της ευημερίας όλων των πολιτών, του κράτους δικαίου και του κοινωνικού κράτους. Η πολιτική που περιορίζεται στο να κοιτά αυτάρεσκα την παρελθούσα εκλογική νίκη ή/και να επιζητεί με κάθε τίμημα τη μελλοντική εκλογική επικράτηση, τελικά υπονομεύει τη Δημοκρατία και ζημιώνει τους πολίτες και την κοινωνία. Είναι αυτή που γεννά το σπόρο της τυραννίας της πλειοψηφίας. Γι’ αυτό και ο ίδιος ο καθηγητής Ober στέκεται με μεγάλη καχυποψία απέναντι στο θεσμό των δημοψηφισμάτων.
Ένα δεύτερο στοιχείο που αξίζει να αναδείξουμε είναι η εξωστρέφεια που χαρακτήριζε τον κλασικό κόσμο. Μια εξωστρέφεια που οδήγησε την αρχαία Ελλάδα σε μια πρωτοφανή για την εποχή εκείνη ατομική και συλλογική ευημερία. Θα διαβάσω και πάλι ένα απόσπασμα από την ομιλία του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη στο Στάνφορντ το 2005: «Πως κατάφεραν οι Έλληνες σε μία τόσο μικρή πολιτεία όπως η Αθήνα κάτι τόσο μεγάλο; Κανείς δεν είναι σίγουρος, αλλά κάποιοι πιστεύουν ότι αυτό προέκυψε επειδή οι Έλληνες ζούσαν στο σταυροδρόμι τριών ηπείρων και ταξίδεψαν σε όλο το Μεσογειακό κόσμο για να κάνουν εμπόριο και να ιδρύσουν αποικίες. Αυτό ανέπτυξε μέσα τους την τόλμη του εξερευνητή και τη δίψα του φιλοσόφου να μάθει μερικές βασικές αλήθειες, οδηγώντας τους στην τέχνη, στα γράμματα, στη φιλοσοφία και στις αρχές της διακυβέρνησης. Όλη αυτή η πορεία έθεσε τα θεμέλια για αυτά που επακολούθησαν».
Αυτό κρατάμε, λοιπόν. Ανοιχτά μυαλά, ανοιχτοί ορίζοντες. Επένδυση στη γνώση. Καινοτομία, ευρηματικότητα, περιέργεια, καλλιέργεια της εφαρμοσμένης επιστήμης. Είναι όλα προϋποθέσεις της προόδου και της άνθησης του Ελληνισμού. Αυτό θεωρώ ότι είναι στις μέρες μας πιο αναγκαίο από ποτέ. Είναι καθοριστική ανάγκη να αποκτήσουμε ως χώρα ένα σύγχρονο, ανοιχτό, ελεύθερο, εκπαιδευτικό σύστημα. Με μεγαλύτερη αυτονομία σε όλες τις εκπαιδευτικές μονάδες. Με εξωστρεφή λογική. Ανοιχτό στις ανάγκες της κοινωνίας και της πραγματικής οικονομίας. Και σε συνεχή διάδραση με τα μεγάλα ξένα πανεπιστημιακά ιδρύματα. Η Ελλάδα μπορεί και πρέπει να αναδειχθεί σε διεθνές εκπαιδευτικό κέντρο. Γι’ αυτό και είναι καιρός να προχωρήσουμε σε κατάργηση του κρατικού μονοπωλίου στην Ανώτατη Εκπαίδευση, μέσα από μια γενναία συνταγματική αναθεώρηση, που θα επιτρέψει τη λειτουργία μη-κρατικών και ιδιωτικών Πανεπιστημίων.
Το τρίτο χαρακτηριστικό της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, εξαιρετικά επίκαιρο στο δημόσιο διάλογο που διεξάγεται σήμερα, είναι η αντίληψη που είχαν οι Αρχαίοι Έλληνες για την αριστεία. Θεμέλιο της Αθηναϊκής Δημοκρατίας ήταν η πολιτική ισότητα όλων των Αθηναίων πολιτών. Ωστόσο, τα εξαιρετικά έργα και οι εξαιρετικές επιδόσεις αναγνωρίζονταν και αποτελούσαν αντικείμενο δημόσιας τιμής. Ο Θουκυδίδης μάς θυμίζει ότι ο καλύτερος δημόσιος ρήτορας είχε την τιμή να εκφωνεί τον ετήσιο επικήδειο λόγο. Ο Επιτάφιος του Περικλή ήταν τίτλος αναγνώρισης της εξαιρετικής προσφοράς του στα κοινά. Και ο αποδέκτης αυτής της τιμής στάθηκε και με το παραπάνω στο ύψος των περιστάσεων και τα λόγια του μας συνοδεύουν στο βάθος των αιώνων.
Αυτό είναι μια χρήσιμη υπενθύμιση σε μια εποχή που κάποιοι θεωρούν ότι η προσπάθεια για την αριστεία προάγει ατομικές συμπεριφορές σε βάρος του κοινωνικού συνόλου. Η προσπάθεια για συνεχή βελτίωση είναι στάση ζωής. Και κάθε οργανωμένη κοινωνία πρέπει να επιβραβεύει όσους δεν συμβιβάζονται με τη μετριότητα. Αλλιώς οδηγούμαστε μοιραία στην ισοπέδωση. Αλλά να σας πω και κάτι άλλο. Όποιος δεν αντέχει τη λέξη αριστεία, να την πει αξιοσύνη, να την πει προκοπή που θα έλεγαν οι παλιοί. Σας μιλάω για μια αντίληψη που έχει στραμμένο το βλέμμα μπροστά και προς τα επάνω, όχι που μένει στάσιμη, πηγαίνοντας πίσω και προς τα κάτω.
Κυρίες και κύριοι, κλείνω με την εξής παρατήρηση. Αν η σημερινή Δημοκρατία κάπου πάσχει, είναι γιατί ακριβώς κινδυνεύει να χάσει την ορμή της, το θάρρος της. Την αυτοπεποίθηση για την υπεροχή της. Κάτι που με τη σειρά του οδηγεί τμήμα των πολιτών να εγκαταλείπουν θεμελιώδεις αρχές της και να έλκονται είτε από αυταρχικά πρότυπα, είτε από ανεύθυνους δημαγωγούς. Την πίστη στη φιλελεύθερη δημοκρατία, πρέπει να την ξαναδυναμώσουμε. Όπως ο Περικλής που, την πιο δύσκολη ώρα του πολέμου και του λιμού, βρήκε το σθένος να υπερασπιστεί τις κατακτήσεις της Αθηναϊκής Δημοκρατίας μιλώντας με αυτοπεποίθηση «για όσα θα θαυμάζονται μετά από εκείνους». Το πάθος για ελευθερία, η πίστη στον άνθρωπο, η δύναμη του ορθού λόγου, οι ανοιχτοί ορίζοντες, η αγάπη για τη γνώση, όλα αυτά ήταν που άναψαν τη φλόγα της Δημοκρατίας. Και είναι οι ίδιες αξίες που θα κρατήσουν αυτή τη φλόγα για πάντα αναμμένη. Σας ευχαριστώ.
