Το παράδειγμα της ηθοποιού Αριελ Κωνσταντινίδη – Πώς λειτουργεί η «αγορά» σπερματοζωαρίων και ωαρίων – Στην Ολλανδία χιλιάδες παιδιά γεννήθηκαν από 85 δότες σπέρματος και ξέσπασε σκάνδαλο – Στην Ελλάδα έχουμε μητρώο δωρητών, αλλά δεν ξέρουμε πόσο αξιόπιστο είναι.
Το ζήτημα της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, για την ακρίβεια η αγορά σπερματοζωαρίων και ωαρίων στην Ελλάδα, προσγειώθηκε εσχάτως με πάταγο στην επικαιρότητα χάρη σε δύο διαφορετικές ειδήσεις που, όλως συμπτωματικώς, βραχυκυκλώθηκαν και ενώθηκαν σε μία.
Η πρώτη αφορά τη δήλωση της ηθοποιού Αριελ Κωνσταντινίδη ότι πρώτα αποφάσισε να μείνει έγκυος (σε ηλικία 53 ετών και για τρίτη φορά στη ζωή της) αναβάλλοντας για μια απροσδιόριστη μεταγενέστερη φάση την εξεύρεση του ανδρός στον οποίο εκείνη θα αναθέσει καθήκοντα πατέρα – εάν και εφόσον η κυρία Κωνσταντινίδη κρίνει ότι χρειάζεται κάτι τέτοιο.
Η δεύτερη είδηση έρχεται από το διεθνές ρεπορτάζ και αφορά την αποκάλυψη -ή μάλλον τη συνειδητοποίηση- μιας ασύλληπτης αβελτηρίας του ολλανδικού κράτους: το εθνικό μητρώο δωρητών γεννητικού υλικού παραμελήθηκε εντελώς και περιορίστηκε σε μια τυπική, υποτυπώδη λειτουργία.
Οπότε, ύστερα από δεκαετίες και χιλιάδες περιστατικά υποβοηθούμενης γονιμοποίησης, ένας αριθμός ανθρώπων που σήμερα δεν μπορεί να υπολογιστεί ακριβώς, ενδέχεται να οφείλει την ύπαρξή του σε μια ακούσια αλλά εκτεταμένη αιμομιξία. Κάτι που, όπως εξυπακούεται, συνιστά, πρωτίστως, απειλή για τη δημόσια υγεία (διαιώνιση κληρονομικών ασθενειών, δυσμορφιών, τερατογενέσεων κ.λπ.) και, δευτερευόντως, απαγορεύεται επειδή αντίκειται στην καθεστηκυία ηθική των κοινωνιών Δυτικού τύπου.
Το φαινόμενο της πολλαπλής πατρότητας αγνώστου αριθμού παιδιών οφείλεται στην ανεξέλεγκτη γονιμοποίηση γυναικών από τον ίδιο δότη σπέρματος, γεγονός που πιστοποιεί πως όταν ο κεντρικός, κρατικός μηχανισμός της τεχνητής υποβοήθησης δεν τηρεί αρχεία και δεν ιχνηλατεί επιμελώς το γεννητικό υλικό, τότε αυξάνονται εξίσου ανεξέλεγκτα οι πιθανότητες για τον ανώνυμο πατέρα να έχει συμβάλει με το σπέρμα του, ερήμην, στη γέννηση δεκάδων παιδιών. Τα οποία, φυσικά, είναι μεταξύ τους αδέλφια, κάτι που δεν αποτελεί πρόβλημα αφ’ εαυτού. Το πρόβλημα δημιουργείται όταν κατά τύχη ζευγαρώσουν και τεκνοποιήσουν οι απόγονοι του ίδιου δότη.
Οπότε συνδυάζοντας την περίπτωση της Ολλανδίας με τις επιλογές μιας Ελληνίδας, εν προκειμένω της Αριελ Κωνσταντινίδη, η απορία -και σε μεγάλο βαθμό η αγωνία- που αναδύεται αφορά το τι πραγματικά συμβαίνει στο πεδίο της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Με μια διαφορετική διατύπωση, το κρίσιμο ερώτημα συνίσταται στο πώς μια γυναίκα σε μια θέση όπως αυτή της κυρίας Κωνσταντινίδη μπορεί να γνωρίζει πόσα και ποια αδέλφια έχει ήδη το παιδί που θα φέρει στη ζωή οσονούπω; Εξάλλου, η υποχρέωση τήρησης αρχείου για το γεννητικό υλικό εισήχθη για πρώτη φορά στην ελληνική νομολογία μόλις το 2014. Επομένως, η χώρα μας δεν βρίσκεται σε πολύ διαφορετική μοίρα από την Ολλανδία ως προς το πλήθος των συγγενών εξ αίματος που δεν γνωρίζονται μεταξύ τους.
Μια μη δωρεάν δωρεά
Στις αναφορές των διεθνών ΜΜΕ όπως οι «New York Times» επισημαίνεται, μεταξύ άλλων, ότι στην Ολλανδία υπάρχει άνδρας που φέρεται να δώρισε το γεννητικό υλικό του σε 125 παιδιά. Το πιθανότερο σενάριο πίσω από αυτή τη φρενήρη υπερπροσφορά σπερματοζωαρίων είναι ότι ο συγκεκριμένος άνθρωπος είχε μετατρέψει τη δωρεά σπέρματος σε πηγή εισοδήματος, παρέχοντας το περιζήτητο απέκκριμά του σε περισσότερες της μιας μονάδας τεχνητής γονιμοποίησης.
Το στοιχείο αυτό είναι εμμέσως ενδεικτικό για το πώς λειτουργεί μια ιδιότυπη οικονομία σπέρματος και ωαρίων, την οποία προσφυώς βάφτισε «eggonomics» η Αμερικανίδα καθηγήτρια Ανθρωπολογίας και Κοινωνικών Επιστημών Νταϊάν Τόμπερ. Στο ομότιτλο βιβλίο της η δρ Τόμπερ ανατέμνει αυτή την άδηλη πλην αχανή αγορά εκτιμώντας ότι πρόκειται για business με ετήσιο τζίρο πολλών δισεκατομμυρίων δολαρίων.
Μια δραστηριότητα που μεταλλάσσεται από ιατρική και ανθρωπιστική σε αμιγώς και στυγνά επιχειρηματική, όπως επιβεβαιώθηκε σε αποτρόπαιες υποθέσεις που ήρθαν στην επιφάνεια, όπως η «βιοτεχνία» παράνομων υιοθεσιών στα Χανιά το καλοκαίρι του 2023, αλλά και η πρόσφατη αποκάλυψη του «ΘΕΜΑτος» για το εμπόριο κυοφορίας από γυναίκες από κράτη όπως η Ουκρανία, η Μολδαβία, η Γεωργία κ.ά., οι οποίες, έναντι αμοιβής από 25.000 έως και άνω των 120.000 ευρώ, εκτελούν παραγγελίες ως παρένθετες μητέρες αποσπώντας κέρδη άνω των 8,5 εκατ. ευρώ κατ’ έτος.
Στην Ελλάδα, έναντι μιας αποζημίωσης από 100 έως 400 ευρώ περίπου ανά κατάθεση σπέρματος, κάθε άνδρας που πληροί τις βιολογικές και νομικές προϋποθέσεις, μπορεί να γίνει χορηγός γεννητικού υλικού. Για τις γυναίκες, αντιστοίχως, η δωρεά ωαρίων είναι εκ φύσεως πολύ διαφορετική και πολύ πιο σύνθετη διαδικασία. Εξ ου και, εκτός όλων των άλλων, αποζημιώνεται σημαντικά πιο γενναιόδωρα, από 1.900 ευρώ και άνω.
Στις μονάδες υποβοηθούμενης αναπαραγωγής ως δότες γίνονται δεκτοί άνδρες 19-35 ετών, αποδεδειγμένα υγιείς και χωρίς ιστορικό γενετικών ή κληρονομικών νοσημάτων. Τους ζητείται να απέχουν από την εκσπερμάτιση για 3-4 ημέρες, ενώ επωφελούνται από εξετάσεις οι οποίες γίνονται υποχρεωτικά στο υλικό που καταθέτουν, συν την κατάψυξη μιας ποσότητας για δική τους χρήση στο μέλλον.
Ακολουθούν η συνέντευξη και η υπογραφή του εντύπου συναίνεσης και εντέλει ο δότης καθοδηγείται στον ειδικό χώρο όπου θα εξαγάγει το σπέρμα του διά αυνανισμού και θα το αποθηκεύσει σε ειδικό προφυλακτικό, χωρίς σπερματοκτόνες ουσίες.
Η δωρεά ωαρίων προϋποθέτει σωματική και ψυχολογική αξιολόγηση, συστηματική διέγερση και παρακολούθηση της λειτουργίας των ωοθηκών, λήψη φαρμάκων επί 10-15 ημέρες και επανειλημμένες επισκέψεις στη μονάδα. Επίσης, η ωοληψία, καθότι επώδυνη, εκτελείται με ολική νάρκωση. Πάντως, κατάλληλες ως δότριες είναι γυναίκες ηλικίας 18-35 ετών, έχουσες αμφότερες τις ωοθήκες τους, με τακτικό κύκλο εμμηνόρροιας, ιδανικά δε με Δείκτη Μάζας Σώματος (BMI) 19-30 κ.λπ.
Στο έντυπο που κάθε δότης και δότρια καλούνται να συμπληρώσουν πριν από την κατάθεση του γεννητικού υλικού περιλαμβάνονται όλα όσα έχει προβλέψει ο νομοθέτης. Οπως η διευκρίνιση ότι «δεν συνιστά αντάλλαγμα η καταβολή των δαπανών που είναι απαραίτητες για τη λήψη και την κρυοσυντήρηση των γαμετών». Επίσης, σε ό,τι αφορά το ύψος της αποζημίωσης ανά δωρεά, το κατά νόμο ανώτατο όριο είναι τα 1.200 ευρώ για τις γυναίκες και τα 200 ευρώ για τους άνδρες.
Αν όμως συνυπολογιστεί αποζημίωση για τυχόν ημέρες αποχής από την εργασία του δότη, το ποσό που τελικώς αποκομίζει ο δότης αυξάνεται σημαντικά. Επιπλέον, δε, ο τομέας των eggonomics λειτουργεί με όρους ελεύθερης αγοράς. Γι’ αυτό και οι ιδιωτικές κλινικές τεχνητής γονιμοποίησης δεν διστάζουν να διαφημίσουν ότι προσφέρουν περισσότερα από όσα ορίζει ο νόμος στους δότες – αρκεί βεβαίως το υλικό που καταθέτουν να είναι αρίστης ποιότητος.
Επικίνδυνο παιχνίδι
Τυπικά και όπως προβλέπεται από την κείμενη νομοθεσία, στην Ελλάδα υφίσταται «Ηλεκτρονικό Μητρώο Κωδικοποιημένης Καταγραφής των Δοτών/Δοτριών και των ληπτών γεννητικού υλικού», το οποίο οφείλει να ενημερώνει διαρκώς η αρμόδια Εθνική Αρχή Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής, καταχωρώντας δεδομένα τα οποία προφανώς παρέχουν τα ανά την Ελλάδα πιστοποιημένα κέντρα τεχνητής γονιμοποίησης και συναφών υπηρεσιών. Είναι όμως τουλάχιστον αμφίβολο ότι το Μητρώο ενημερώνεται με σχολαστικότητα ή, έστω, με τη στοιχειώδη επιμέλεια.
Σε κάθε περίπτωση, στην Ελλάδα και μετά την τελευταία τροποποίηση της νομοθεσίας, η οποία έγινε πριν από περίπου έναν χρόνο, ισχύει «ανώτατο όριο 12 τέκνων από γαμέτες του ίδιου τρίτου δότη, όταν οι λήπτες έχουν την κατοικία τους στην Ελλάδα. Οταν ο συνολικός αριθμός των οικογενειών των εν εξελίξει κυήσεων και γεννήσεων με γεννητικό υλικό του ίδιου δότη ή δότριας είναι 12, σύμφωνα με το Ηλεκτρονικό Μητρώο Κωδικοποιημένης Καταγραφής Δοτών/Δοτριών, οι Μονάδες Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής και οι Τράπεζες Κρυοσυντήρησης οφείλουν να απέχουν από περαιτέρω χρήση του υλικού αυτού».
Σημειώνεται ότι «γαμέτες» ονομάζονται το σπερματοζωάρια για τους άνδρες και τα ωάρια για τις γυναίκες, από την ένωση των οποίων προκύπτουν η γονιμοποίηση και η αναπαραγωγή.
Σύμφωνα με την άποψη της προέδρου του Σωματείου Υποστήριξης Γονιμότητας «Κυβέλη», Δήμητρας Δρακοπούλου, «ποτέ δεν πρόκειται να βγει άκρη για το τι ακριβώς γίνεται με την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή στην Ελλάδα. Το πεδίο είναι χαοτικό. Υπάρχει ένα ολόκληρο κύκλωμα εμπορίας ελπίδας για γυναίκες και ζευγάρια που θέλουν αλλά δεν μπορούν, για διάφορους λόγους, να τεκνοποιήσουν με τον φυσικό τρόπο. Οπως υπάρχουν πάρα πολλοί γιατροί -σε καμία περίπτωση δεν είναι όλοι- οι οποίοι εκμεταλλεύονται με διάφορους τρόπους την απεγνωσμένη επιθυμία των ενδιαφερόμενων γυναικών. Τις οποίες ωθούν προς την αγορά ωαρίων, με ό,τι αυτό συνεπάγεται.
Εμείς στην “Κυβέλη” ξέρουμε, π.χ., μια περίπτωση γυναίκας η οποία μπορούσε να τεκνοποιήσει κανονικά, τα ωάριά της ήταν μια χαρά. Παρ’ όλα αυτά, εκείνη αποτάθηκε σε μονάδα τεχνητής γονιμοποίησης και ο γιατρός εκεί την έπεισε ότι έπρεπε οπωσδήποτε να αγοράσει ωάρια. Δηλαδή να δώσει 8.000-10.000 ευρώ. Κι ευτυχώς, η γυναίκα αυτή πήγε σε άλλον γιατρό, ο οποίος της είπε ότι δεν είχε κανένα πρόβλημα να συλλάβει, ότι δεν χρειαζόταν να κάνει τίποτα απ’ όλα όσα της είχε πει ο προηγούμενος γιατρός».
Κώδικας δεοντολογίας
Οπως παρατηρεί η κυρία Δρακοπούλου, η πρώτη οργανωμένη και σύγχρονη απόπειρα θέσπισης νομοθετικού πλαισίου για την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή στην Ελλάδα έγινε το 2005, ενώ υπάρχει ακόμη και αναλυτικός κώδικας δεοντολογίας, συγκεκριμένα για κάθε φάση της διαδικασίας και για όλες τις εμπλεκόμενες πλευρές. «Εντούτοις», τονίζει η ίδια, «απ’ ό,τι ακούμε εμείς σχεδόν σε καθημερινή βάση, ως ένα σωματείο με περισσότερα από 1.000 εγγεγραμμένα μέλη και έναν ακόμη μεγαλύτερο κύκλο ατόμων που ζητούν τη συνδρομή μας, υπάρχει τεράστιο χάσμα ανάμεσα στο τι ορίζει ο νόμος και στο τι γίνεται στην πράξη».
Η κυρία Δρακοπούλου αποκαλύπτει στο «ΘΕΜΑ» ότι, ενώ ο νόμος απαγορεύει τη δωρεά ωαρίων πάνω από δύο φορές τον χρόνο, υπάρχουν γυναίκες, κυρίως νεαρής ηλικίας, οι οποίες παραβιάζουν αυτό τον περιορισμό, με μόνο κίνητρο τις αυξημένες απολαβές. «Αυτό που δεν σκέφτονται όμως», επισημαίνει η πρόεδρος του Σωματείου «Κυβέλη», «είναι ότι εκθέτουν τον εαυτό τους σε μεγάλο κίνδυνο. Οχι μόνο λόγω των ορμονών που θα πρέπει να πάρουν εν όψει της δωρεάς, αλλά και για το μέλλον τους. Είναι βέβαιο ότι θα έχουν ωάρια όταν οι ίδιες, αργότερα στη ζωή τους, θα θελήσουν να κάνουν παιδιά;».
Φωτογραφία: 123RF / Visual Hellas
