O Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ανακήρυξε σε πανδημία τον κορωνοϊό COVID-19, καθώς μέσα σε μόλις μία εβδομάδα έχει σημειώσει ραγδαία εξάπλωση στις χώρες της Γηραιάς Ηπείρου, με την Ιταλία να έχει τα περισσότερα κρούσματα. Η κινητικότητα του πληθυσμού από χώρα σε χώρα είναι από τους παράγοντες που αυξάνουν τον κίνδυνο εξάπλωσής του.
Τι ορίζεται όμως ως πανδημία και πόσες φορές έχει κάνει την» εμφάνισή» της στην ιστορία;
Πανδημία είναι μια επιδημία λοιμώδους ασθένειας, δηλαδή η ταχύτατη εξάπλωση ενός επικίνδυνου μικροβίου σε μεγάλη μερίδα του πληθυσμού σε βαθμό πέραν του συνηθισμένου, η οποία έχει περάσει τα σύνορα μιας χώρας και έχει εξαπλωθεί και σε άλλες χώρες ή και ηπείρους.
Οι επιδημίες και οι πανδημίες συμβαίνουν από την εποχή των ανθρώπων-τροφοσυλλεκτών, κυρίως όμως τα τελευταία 10.000 χρόνια, που οι άνθρωποι άρχισαν να ζουν σε οργανωμένες κοινότητες.
Πανδημίες πανώλης, τύφου, φυματίωσης, ευλογιάς, γρίπης, χολέρας, έχουν αποδεκατίσει τον ανθρώπινο πληθυσμό ουκ ολίγες φορές.
Ποιες ήταν οι χειρότερες πανδημίες που χτύπησαν την ανθρωπότητα:
1. Πανούκλα των Αθηνών (430-427 π.Χ.)
Η πρώτη καταγεγραμμένη πανδημία στην ιστορία εκδηλώθηκε κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου. Όπως περιγράφει ο Θουκυδίδης, μέσα σε 3 χρόνια πέθαναν 30.000 Αθηναίοι, περίπου ο μισός πληθυσμός, από μια ασθένεια που εικάζεται πως ήταν πανώλη, τύφος ή χολέρα, η οποία ξεκίνησε από την Αιθιοπία και έφτασε στην Ελλάδα μέσω της Αιγύπτου και της Λιβύης. Ο Περικλής ήταν ένα από τα θύματα της ασθένειας, γεγονός που καθόρισε την έκβαση του Πελοποννησιακού Πολέμου και ήταν η αρχή του τέλους για την αθηναϊκή υπεροχή.
2. Πανούκλα του Αντωνίνου (165-180 μ.Χ.)
Γνωστή και ως Πανώλη του Γαληνού, αυτή η πανδημία επηρέασε τη Μικρά Ασία, την Αίγυπτο, την Ελλάδα και την Ιταλία. Ξεκίνησε στη Μεσοποταμία, όπου Ρωμαίοι στρατιώτες μολύνθηκαν και, κατά το γυρισμό τους, μετέφεραν μια άγνωστη ασθένεια, μάλλον ευλογιά ή ιλαρά, που σκότωσε 5 εκ. ανθρώπους και αποδεκάτισε το ρωμαϊκό στρατό. Υπολογίζεται πως, στην ακμή της πανδημίας, πάνω από 2.000 Ρωμαίοι πέθαιναν κάθε μέρα, μαζί και ο Αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος Αντωνίνος.
3. Πανούκλα του Ιουστινιανού (541-542 μ.Χ.)
Η πρώτη φορά που η βουβωνική πανώλη έκανε την εμφάνισή της ήταν το 541μ.Χ., όταν εμπορικά πλοία από την Κίνα μετέφεραν στα αμπάρια τους ποντίκια με μολυσμένους ψύλλους και μετέδωσαν την πανώλη στα λιμάνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Σύντομα, εξαπλώθηκε σε όλη τη Μεσόγειο και την Ευρώπη, αποδεκατίζοντας το μισό πληθυσμό της. Υπολογίζεται ότι πέθαναν μεταξύ 25-100 εκ. άνθρωποι. Στην Κωνσταντινούπολη, η πανώλη σκότωσε το 40% του πληθυσμού, ενώ και ο ίδιος ο Ιουστινιανός Α’ κόλλησε το βακτήριο, καταφέρνοντας να επιζήσει. Με 5.000 θανάτους την ημέρα, τα πτώματα αφήνονταν έκθετα σε σωρούς, πράγμα που έκανε τη μετάδοση της ασθένειας πιο εύκολη, ενώ η Αυτοκρατορία δέχθηκε σοβαρό πλήγμα στην άμυνα και την οικονομία της, λόγω του μειωμένου αριθμού των στρατιωτών και των αγροτών, οι οποίοι με τους φόρους που πλήρωναν, αποτελούσαν τον κύριο παράγοντα εσόδων.
4. Μαύρος Θάνατος (1346-1353 μ.Χ.)
Ίσως η πιο «διάσημη» πανδημία, ο Μαύρος Θάνατος ή Μαύρη Πανούκλα έπληξε την ανθρωπότητα και άλλαξε ριζικά την άποψη περί Θεού και Επιστήμης, καθώς και το κοινωνικό και οικονομικό τοπίο του Μεσαίωνα. Ακόμα μια φορά, τα ποντίκια των πλοίων της Ασίας μετέφεραν το θανατηφόρο βακτήριο στα λιμάνια της Ευρώπης και της Αφρικής, όπου κόστισε τη ζωή σε τουλάχιστον 75 εκ. ανθρώπους, με κάποιες εκτιμήσεις να αγγίζουν τα 100 εκατομμύρια, όταν ο παγκόσμιος πληθυσμός ήταν 450 εκατομμύρια. Σε μια εποχή βαθιά ριζωμένων προκαταλήψεων και δεισιδαιμονιών, ο κόσμος θεώρησε πως ο Θεός τους τιμωρούσε για τις αμαρτίες του και ορδές αυτό-μαστιγούμενων μετανοούντων γέμιζαν τους δρόμους. Η πανώλη συνέχιζε να θερίζει, επομένως οι Χριστιανοί Ευρωπαίοι βρήκαν άλλο εξιλαστήριο θύμα: τους Εβραίους. Όταν οι χιλιάδες δολοφονίες Εβραίων αποδείχτηκαν αναποτελεσματικές, ο λαός άρχισε να θανατώνει μαζικά τις «μάγισσες» γάτες. Ο πληθυσμός των τρωκτικών πολλαπλασιάστηκε και το πρόβλημα έγινε χειρότερο. Τότε ήταν που οι γιατροί άρχισαν να συμβουλεύονται τα αρχαία κείμενα του Ιπποκράτη και του Γαληνού και να πειραματίζονται, θέτοντας τις βάσεις της σύγχρονης Ιατρικής. Ένα αξιοσημείωτο παρεπόμενο της δραματικής μείωσης του πληθυσμού, ήταν η ανακατανομή του πλούτου, καθώς πλέον υπήρχαν άφθονα, φτηνά, ανεκμετάλλευτα χωράφια, η έλλειψη εργατικών χεριών ανέβασε τους μισθούς και η κατανάλωση κρέατος αυξήθηκε λόγω της διαθέσιμης προς βόσκηση γης.
5. Πρώτη πανδημία χολέρας (1817-1824 μ.Χ.)
Η πρώτη από τις 7 πανδημίες χολέρας, η «ασιατική» χολέρα άρχισε να εξαπλώνεται μέσω ταξιδιωτών και Βρετανών στρατιωτών από την Καλκούτα της Ινδίας, στις γειτονικές χώρες της Ασίας, φτάνοντας μέχρι και τη Συρία και την Ιαπωνία. Ο ακριβής αριθμός των θυμάτων εκτιμάται σε πολλές χιλιάδες. Μόνο στην Μπανγκόκ, 30.000 θάνατοι προκληθήκαν από το φονικό βακτήριο.
6. Τρίτη πανδημία χολέρας (1852–1860 μ.Χ.)
Το τρίτο ξέσπασμα χολέρας ήταν και το πιο φονικό. Ξεκινώντας και πάλι από την Ινδία, εξαπλώθηκε σε Ασία, Ευρώπη, Αφρική και Β. Αμερική και κόστισε τη ζωή σε 1 εκ. ανθρώπους. Ένας γιατρός, ο Τζον Σνόου, έπαιξε μεγάλο ρόλο στην κατανόηση της μετάδοσης της χολέρας και των επιδημιών εν γένει, όταν ανέπτυξε τη θεωρία πως η χολέρα μεταδίδεται μέσω μολυσμένων υδάτων και όχι μέσω του αέρα. Όταν όλες οι ακαθαρσίες των λονδρέζων διοχετεύονταν στον Τάμεση, ο Τζον Σνόου έπεισε το δημοτικό συμβούλιο να δημιουργήσει υπόγειο αποχετευτικό δίκτυο, το πρώτο στην Ευρώπη, με ελεγχόμενη εκροή σε απομακρυσμένα σημεία εκτός πόλεως, με άμεσα αποτελέσματα.
7. Τρίτη πανδημία πανώλης (1855 μ.Χ.)
Ξεκινώντας από το Γιουννάν της Κίνας, η τρίτη και τελευταία πανδημία πανώλης έφτασε μέχρι την Ινδία και την Αφρική, εξοντώνοντας 12 εκ. ανθρώπους μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα. Έπειτα, η επιστήμη είχε προοδεύσει αρκετά ώστε να εξαλείψει τη νόσο που κόστισε τη ζωή σε 100-200 εκ. ανθρώπους, αν και πρόσφατα εντοπίστηκαν μεμονωμένα κρούσματα σε κάποιες περιοχές του κόσμου, χωρίς όμως να εμπνέουν σοβαρές ανησυχίες.
8. Ρωσική ή Ασιατική γρίπη (1889-1890 μ.Χ.)
Τα πρώτα κρούσματα του στελέχους της γρίπης H2N2 εντοπίστηκαν ταυτόχρονα σε τρεις διαφορετικές περιοχές: στο Ουζμπεκιστάν, τον Καναδά και τη Γροιλανδία. Μέσα σε τέσσερις μήνες, είχε εξαπλωθεί σε όλο τον κόσμο και σκότωσε πάνω από 1 εκ. ανθρώπους.
9. Έκτη πανδημία χολέρας (1910-1911 μ.Χ.)
Η προτελευταία πανδημία χολέρας, με αφετηρία την Ινδία, πέρασε σε Μέση Ανατολή, Β. Αφρική, Αν. Ευρώπη και Ρωσία, με απολογισμό 800.000 θυμάτων. Έφτασε και την Αμερική, που όμως λόγω της γρήγορης ανταπόκρισης των υγειονομικών αρχών και της απομόνωσης των ασθενών, περιορίστηκε πολύ γρήγορα με μόνο 11 θύματα. Αυτή τη στιγμή, μετά το 7ο ξέσπασμα το 1961-1975, πάλι στις ίδιες περιοχές, η χολέρα έχει τεθεί υπό έλεγχο, εντοπιζόμενη κυρίως σε χώρες του 3ου κόσμου, όπου επικρατούν κακές συνθήκες υγιεινής, με το ποσοστό θνησιμότητας να έχει πέσει σε πολύ χαμηλά επίπεδα.
10. Ισπανική γρίπη (1918-1920 μ.Χ.)
Στο τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, η «Ισπανική» γρίπη μόλυνε το 50% του παγκόσμιου πληθυσμού, αφήνοντας πίσω τουλάχιστον 50 εκ. νεκρούς, περισσότερους απ’ ότι όλος ο πόλεμος. Όντας η πρώτη πανδημία του H1N1, εξαπλώθηκε πολύ γρήγορα λόγω της μεγάλης κινητικότητας των στρατιωτών. Η προέλευσή του είναι άγνωστη και το ισπανικό της όνομα οφείλεται στο ότι, καθώς η Ισπανία δε συμμετείχε στον πόλεμο, ήταν η μόνη χώρα που δεν λογόκρινε τα πραγματικά στοιχεία της επιδημίας, εμφανίζοντας περισσότερα θύματα από τις υπόλοιπες χώρες. Εκτός από πολύ φονική, η συγκεκριμένη γρίπη ήταν και κάπως ιδιαίτερη: σκότωνε κυρίως υγιή νεαρά άτομα, και όχι παιδιά και ηλικιωμένους, και σταμάτησε να εξαπλώνεται ξαφνικά, χωρίς κάποια προφανή αιτία.
11. Ασιατική γρίπη (1956-1958 μ.Χ.)
Αυτή η πανδημία γρίπης, με καταγωγή την Κίνα, δημιουργήθηκε από μια μετάλλαξη ενός ιού της αγριόπαπιας που ενώθηκε με ένα στέλεχος του ιού που προσβάλει τους ανθρώπους και έφτασε μέσα σε δύο χρόνια ως τις Η.Π.Α., θερίζοντας 2-4 εκ. ζωές, με 68.000 νεκρούς μόνο στην Αμερική.
12. Πανδημία γρίπης του Χονγκ Κονγκ (1968 μ.Χ.)
Το στέλεχος H3N2 εξαπλώθηκε από το Χονγκ Κονγκ στο Βιετνάμ μέσα σε 17 ημέρες, ενώ στους τρεις μήνες που ακολούθησαν έφτασε στην Ινδία, την Αυστραλία, την Ευρώπη και τις Η.Π.Α. Αν και με πολύ μικρό ποσοστό θνησιμότητας, κόστισε τη ζωή σε περισσότερο από 1 εκ. ανθρώπους, με τους μισούς να είναι κάτοικοι του Χονγκ Κονγκ.
13. HIV / AIDS (1976- σήμερα)
Αναγνωρίστηκε πρώτη φορά στο Καμερούν το 1976, με πιθανό πρώτο κρούσμα στο Κονγκό το 1959 και μέχρι σήμερα δεν έχει εξαλειφθεί, στοιχίζοντας τη ζωή σε συνολικά 36-39 εκ. νεκρούς, με τον αριθμό να αυξάνεται ασταμάτητα. Με ανεπανόρθωτα λάθη την απόκρυψη της ασθένειας ως το 1981 και την αρχική πεποίθηση πως προσβάλει μόνο ομοφυλόφιλους άντρες, ο HIV έφτασε γρήγορα σε όλο τον πλανήτη. Θεραπεία άρχισε να εφαρμόζεται το 1987 και τα σύγχρονα αντιρετροϊκά φάρμακα, αν και δεν εξαλείφουν τον ιό, προσφέρουν αξιοπρεπή ζωή στους ασθενείς. Αυτή τη στιγμή, 31-35εκ. άνθρωποι ζουν με τον ιό, εκ των οποίων το 68% εντοπίζεται στην Υποσαχάρια Αφρική, όπου ο HIV προσβάλει έναν στους πέντε ανθρώπους.
14. Πανδημία του Η1Ν1 (2009)
Η τελευταία πανδημία ξέσπασε το 2009, με την εμφάνιση ενός μεταλλαγμένου στελέχους Η1Ν1 του ιού της γρίπης που εξαπλώθηκε σε 74 χώρες του κόσμου. Αν και δεν αποτελεί πανδημία υψηλής σοβαρότητας όπως οι προηγούμενες, τα θύματα του ιού ανήλθαν σε 575.000, με το 80% να είναι άνθρωποι κάτω των 65 ετών, όπως και τα θύματα της Ισπανικής Γρίπης του 1918.
Οι μνήμες του Η1Ν1 είναι νωπές και η αδυναμία περιορισμού της εξάπλωσης του νέου κορωναϊού προκαλεί τρόμο. Στη χώρα μας, ο κίνδυνος να έρθει ο κορωναϊός είναι μικρός. Εξάλλου, οι επιστημονικές μας γνώσεις έχουν προχωρήσει πολύ από τότε που ένα μικρόβιο εξαπλώνονταν ανεξέλεγκτα και θέριζε εκατομμύρια ζωές.
Εντούτοις, η υπερβολική και λάθος χρήση αντιβιοτικών, η μεγάλη πυκνότητα πληθυσμού, το νέο κίνημα κατά των εμβολιασμών, η έλλειψη σωστών συνθηκών υγιεινής που επικρατεί σε δημόσιους χώρους και οι περικοπές στον τομέα της υγείας, προσφέρουν πρόσφορο έδαφος για να αναπτυχθούν παλαιοί και νέοι, μεταλλαγμένοι, ανθεκτικοί στα φάρμακα, τύποι μικροβίων που θα είναι πολύ δύσκολο να εξαλειφθούν.
