H κινητοποίηση της διεθνής κοινότητας για το μέλλον του πλανήτη ξεκίνησε από τις αρχές της δεκαετίας του ΄70 και πρώτος σταθμός υπήρξε η Συνδιάσκεψη της Στοκχόλμης για το Ανθρώπινο Περιβάλλον. Στη δεκαετία του 1980 αναγνωρίστηκε περισσότερο η ανάγκη της προστασίας του περιβάλλοντος. Σταθμός υπήρξε η έκθεση µε τίτλο “Το κοινό μας μέλλον” της Παγκόσμιας Επιτροπής για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη, όπου εισάγεται η έννοια της αειφορίας, η οποία στοχεύει στην ισορροπία µεταξύ της περιβαλλοντικής, κοινωνικής και οικονομικής αειφορίας. Η επίτευξη της αειφορίας, σύμφωνα με το σύνθημα «σκέψου πλανητικά, δράσε τοπικά» δεν προϋποθέτει μόνο την ανάγκη συστηματικής παρακολούθησης και διαχείρισης του περιβάλλοντος σε τοπικό, περιφερειακό και πλανητικό επίπεδο, αλλά ταυτόχρονα και την αλλαγή του τρόπου σκέψης μας και των κανόνων συμπεριφοράς μας απέναντι στη φύση, μια περιβαλλοντική ηθική.
Η περιβαλλοντική ηθική δεν είναι μονοσήμαντη, υπάρχει μια ποικιλία περιβαλλοντικών ηθικών εξαιτίας των διαφορετικών ηθικών θεωριών για το περιβάλλον και της σχέσης του ανθρώπου με αυτό. Μέσα στα πλαίσια της περιβαλλοντικής ηθικής έχουν διαμορφωθεί και οι ανάλογες τάσεις, με τις σημαντικότερες να είναι η ανθρωποκεντρική, η ζωοκεντρική, η βιοκεντρική και η ολιστική ηθική.
Το παράδειγμα του δάσους της Στροφυλιάς είναι ενδεικτικό για να κατανοήσουμε το τι είναι περιβαλλοντική ηθική. Το σπάνιο οικοσύστημα του δάσους της Στροφυλιάς μαζί με τις λιμνοθάλασσες Κοτυχίου, Προκόπου και του έλους της Λάμιας χαρακτηρίστηκαν βιότοπος διεθνής σημασίας και εντάχθηκαν στη Σύμβαση Ραμσάρ σύμφωνα με την οποία, καθορίστηκαν τρεις ζώνες προστασίας, η Ζώνη Α’, που είναι υψηλής προστασίας και αποτελεί χώρο του δημοσίου, η Ζώνη Β’ μέτριας προστασίας με καλλιεργούμενες εκτάσεις, οικισμούς, μεταποιητικές μονάδες, εκτατικές κτηνοτροφικές δραστηριότητες και μικρότερους βιότοπους και η ζώνη Ζώνη Γ’ ελάχιστης προστασίας. Το σύνολο της περιοχής εντάσσεται στο ευρωπαϊκό δίκτυο Προστατευόμενων Περιοχών. Σ’ αυτό το σπάνιο οικοσύστημα της Στροφυλιάς ζουν ζώα και υδρόβια πουλιά, αρκετά από τα οποία είναι σπάνια. Το δάσος, τα έλη, οι χείμαρροι, τα βουνά του οικοσυστήματος, προσφέρουν αισθητική ψυχαγωγία καθώς και δυνατότητες επιστημονικής έρευνας, ενώ πολλοί πιστεύουν ότι πρόκειται για ένα μέρος έξοχης ομορφιάς και οικολογικής σημασίας.
Οι ανθρώπινες δραστηριότητες όμως, όπως η επέκταση της καλλιεργούμενης γης, η υπερβόσκηση, η εξόρυξη πετρωμάτων βάζουν σε κίνδυνο το οικοσύστημα, αλλοιώνοντας την οικολογική ισορροπία της περιοχής. Οι ευαισθητοποιημένοι πολίτες ισχυρίζονται ότι θα μειώνονται οι δυνατότητες αισθητικής απόλαυσης, αναψυχής και έρευνας, η ομορφιά του οικοσυστήματος θα φθείρεται, τα διάφορα είδη θα εξαφανιστούν και η φυσικότητα του χώρου θα αλλοιωθεί. Αυτοί οι ισχυρισμοί είναι εμπειρικοί, βασίζονται σε επιχειρήματα δηλαδή σχετικά με το τι συμβαίνει ή τι θα συμβεί στην πραγματικότητα. Οι υποστηρικτές της εκμετάλλευσης της περιοχής αμφισβητούν τα επιχειρήματα των ευαισθητοποιημένων πολιτών, κάτι που δεν θα μας εξασφαλίσει ότι θα υπάρξει λύση. Οι συζητήσεις σε τέτοια γεγονότα έχουν σημασία μόνο σε ένα συγκεκριμένο υπόβαθρο. Αν αυτό αλλάζει, τότε εμφανίζονται διαφορετικές εκτιμήσεις όσον αφορά τις προτιμήσεις, στόχους, σκοπούς και αρχές συμπεριλαμβανομένων και των ηθικών αρχών. Ένας οικολόγος θα ήθελε να γνωρίζει, αν η εκμετάλλευση και η αξιοποίηση του οικοσυστήματος απειλεί τα ζώα και τα πουλιά, επειδή πιστεύει ότι είναι ηθικά λάθος να προκαλείται η εξαφάνιση αυτών και των συνδαιτυμόνων τους. Γι΄ αυτούς τους ανθρώπους η επίλυση των διενέξεων του οικοσυστήματος απαιτεί την επίκληση των κανόνων που έχουν ηθική καθοδήγηση στη συμπεριφορά μας ως προς τη φύση και οι οποίοι κανόνες μας δίνουν τη δυνατότητα να απαντήσουμε στα ακόλουθα ερωτήματα:
- Άραγε, πειράζει αν οι ενέργειες μας προκαλέσουν το θάνατο σε ορισμένα ζώα ή αν προκαλέσουμε τη διάβρωση των πετρωμάτων και του εδάφους;
- Είναι καλύτερα να παραχθούν αγαθά από την περιοχή που θα βελτιώσουν τη ποιότητα ζωής ορισμένων ανθρώπων ή καλύτερα να προστατέψει κανείς την περιοχή;
Τέτοιοι κανόνες που καθοδηγούν τη συμπεριφορά μας ως προς τη φύση συνιστούν την Περιβαλλοντική Ηθική στη γενική της μορφή. Υπάρχει μια ποικιλία ανταγωνιζομένων και εν μέρει αλληλοκαλυπτόμενων περιβαλλοντικών ηθικών. Οι περιβαλλοντολόγοι επισημαίνουν ότι η εξαφάνιση των ειδών ως αποτέλεσμα των αλόγιστων ανθρώπινων χειρισμών μπορεί να είναι ανεπίτρεπτη ανεξάρτητα από την αιτία που τα προκαλεί. Αυτός ο κανόνας είναι βασικός για μια περιβαλλοντική ηθική.
Μερικοί πιστεύουν ότι οι περιβαλλοντικές πολιτικές θα έπρεπε να αξιολογηθούν αποκλειστικά στη βάση τους με κριτήριο το πώς επηρεάζουν τους ανθρώπους. Αυτό είναι μια ανθρωποκεντρική ηθική. Αν ληφθεί αυτή η ηθική στα σοβαρά, πρέπει να υπολογιστούν οι συνέπειες του οικοσυστήματος της Στροφυλίας στην ανθρώπινη ευτυχία και δυστυχία. Ενδεχομένως να διαπιστωθεί ότι η εκμετάλλευση του οικοσυστήματος από τους κατοίκους μπορεί να μειώσει τον οικολογικό πλούτο της Στροφυλίας και αν συμβεί αυτό, τότε μερικοί κάτοικοι θα είναι δυστυχείς. Για παράδειγμα μερικοί μπορεί να συγκινηθούν από τη δυσχερή θέση που αντιμετωπίζουν τα πουλιά που επιβιώνουν εκεί και ειδικά τα σπάνια είδη, άλλοι πάλι μπορεί να επηρεαστούν ψυχολογικά από τη λεηλασία της περιοχής με την οποία συνδέονται βιωματικά και συναισθηματικά. Στην ανθρωποκεντρική ηθική δε θεωρούνται ηθικά αξιόλογοι ως οντότητες ούτε τα σπάνια πουλιά, ούτε το κάθε πουλί ξεχωριστά. Μόνο η ευτυχία και η δυστυχία του ανθρώπου είναι ηθικά σημαντικές.
Στη ζωοκεντρική ηθική λαμβάνεται υπόψη όχι μόνο ο άνθρωπος αλλά και όλα τα ζώα. Αν θεωρήσουμε ότι οι χείμαρροι, τα έλη και η θάλασσα του οικοσυστήματος μολυνθούν, αυτό έχει ως συνέπεια να μολυνθούν τα ζώα, τα ψάρια και τα πουλιά που ζουν εκεί και είναι ένα ηθικό μειονέκτημα, που πρέπει να ληφθεί υπόψη, ανεξάρτητα από το τι συμβαίνει στους ανθρώπους.
Η βιοκεντρική ηθική, είναι πιο περίπλοκη στον ορισμό της, επειδή απαιτεί τον προσδιορισμό του όρου ζωή. Η τάξη των ζωντανών οργανισμών δεν περιλαμβάνει μόνο τους ανθρώπους, αλλά και τα ζώα, τα φυτά, τους μύκητες, τους μονοκύτταρους οργανισμούς, τα βακτήρια, τους ιούς και ακόμα τα οικοσυστήματα και τη βιόσφαιρα. Μια ηθική με επίκεντρο τη ζωή, θεωρεί όλους τους ζωντανούς οργανισμούς ως ηθικά αξιόλογους ή καλύτερα ίσης ηθικής σημασίας.
Η διατήρηση της βιόσφαιρας και των μεγάλων οικοσυστημάτων μπορεί να θεωρηθεί σημαντικότερη από τη διατήρηση ανθρώπινης ευτυχίας. Γιατί να μη θεωρηθούν και οι μη-ζώντες οργανισμοί ως ηθικά αξιόλογοι; Η ηθική που θεωρεί ηθικά αξιόλογους και τους μη ζώντες οργανισμούς, αν και δεν έχουν συναίσθηση και βιολογική οργάνωση ονομάζεται ολιστική ηθική. Η ολιστική ηθική θεωρεί τους μη ζώντες οργανισμούς ηθικά αξιόλογους. Η εξόρυξη των πετρωμάτων προκαλεί θρυμματισμό των βράχων, διατάραξη των γεωλογικών δομών, καταστροφή των απολιθωμάτων. Αυτές οι ενέργειες, θεωρούμενες ανεξάρτητες από τις ζημιές που θα γίνουν σαν επακόλουθο στα φυτά, τα ζώα και το οικοσύστημα, είναι λάθος να γίνονται; Με την ηθική που αναγνωρίζει δικαιώματα στα πετρώματα και τους βράχους είναι λάθος.
Η περιβαλλοντική ηθική είναι ο χώρος οικολογικού προβληματισμού και είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την προστασία και την ποιότητα του περιβάλλοντος. Σήμερα σε ένα πλαίσιο στο οποίο η ανθρωπότητα έρχεται αντιμέτωπη με ιστορικής σημασίας προκλήσεις, ο πλανήτης μας αντιμετωπίζει παράλληλους κινδύνους ζωτικής φύσης που μπορούν να μας οδηγήσουν σε αλλαγές άνευ προηγουμένου. Σε αυτό λοιπόν το πλαίσιο, η συζήτηση περί περιβαλλοντικής ηθικής οφείλει να βρεθεί στο επίκεντρο του οικολογικού προβληματισμού μας, καθώς οι ορισμοί της είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι με την αειφορία.
Λίτσα Λιόπα – Τσακαλίδη
Αναπληρώτρια καθηγήτρια
Τ.Ε.Ι. Δυτικής Ελλάδας, Τμήμα Τεχνολόγων Γεωπόνων, aliopa@teimes.gr
